Wypadki międzynarodowe w pierwszych latach drugiej dekady XX w. szczególnie na Bałkanach doprowadziły do wybuchu wielkiej pożogi wojennej znanej jako I wojna światowa. W wyniku splotu tych wydarzeń państwa zaborcze stanęły do walki między sobą.
O taką sytuację modliły się pokolenia Polaków.

"O wojnę powszechną za wolność ludów prosimy Cię Panie"

Adam Mickiewicz

   Sprzeczności i konflikty Austro-Węgier z Rosją w latach 1906-1914 wzmocniły nadzieje Polaków na zmianę warunków życia i swobód politycznych. Doprowadziło to do ukształtowania się dwóch zasadniczych orientacji społeczeństwa – proaustriackiej i prorosyjskiej.
   Jedną z nich był program niepodległościowy, jaki głosiła od końca XIX w. Liga Narodowa, reprezentowana przez Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne na czele z Romanem Dmowskim. Program zakładał powstanie Polski niepodległej w sojuszu z Rosją i mocarstwami zachodnimi. Plan ten okazał się jednak nierealny.
   Orientację niepodległościową, od początku swego istnienia, posiadała także Polska Partia Socjalistyczna ze swoimi bojowcami, będąca politycznym zapleczem dla Jozefa Piłsudskiego i uznająca za głównego wroga Rosję. Swoje rachuby polityczne Piłsudski oparł na współpracy z towarzyszami partyjnymi z PPS. Koncepcja okazała się słuszna, a potwierdziła ją wygrana wojna w 1920 roku z Rosją Bolszewicką.
   Rozłam w Polskiej Partii Socjalistycznej – utworzenie PPS-Lewicy i PPS-Frakcji Rewolucyjnej – oraz upadek rewolucji 1905 roku doprowadzi polskich socjalistów różnymi drogami do Niepodległej Polski. Jednak zwyciężyła wizja ojców założycieli Polskiej Partii Socjalistycznej, pokolenia nazwanego mianem heroizmu niepodległościowego.
   W marcu 1907 roku odbył się w Wiedniu X(I) Zjazd. Przyjęto na nim projekt programu autorstwa Feliksa Perla. Czytamy we fragmencie: (…) W imię wyzwolenia Polska Partia Socjalistyczna stawia sobie za cel: zasadnicze przekształcenie ustroju społecznego, oparcie społeczeństwa na nowych, socjalistycznych podstawach. W dziedzinie ekonomicznej cel ten oznacza: przejście środków wytwarzania i komunikacji (ziemi, kopalń, fabryk, kolei itp.) na własność wspólną, społeczną; (…) W dziedzinie politycznej: zaprowadzenie niepodległej republiki polskiej, całkowicie i wszechstronnie demokratycznej; przekształcenie państwa z narzędzia ucisku w rzeczywisty organ woli zbiorowej; (…) Wreszcie w dziedzinie narodowej: zniesienie wszelkiego ucisku narodowego, zjednoczenie Polski [1]. Zjazd ten odwoływał się bezpośrednio do programu z roku 1892.
   Nadal PPS-FR prowadziła działalność bojową, którą kierował Józef Piłsudski. Ale aresztowania, represje i niechęć społeczeństwa do bojowców, doprowadziły do zaprzestania akcji. Nie spowodowało to jednak, że porzucono myśl o walce z zaborcą rosyjskim. Na tym tle powstaje tajna organizacja paramilitarna we Lwowie – Związek Walki Czynnej (ZWC). Założycielami jej byli Kazimierz Sosnkowski i Marian Kukiel. W jej władzach zasiedli także Władysław Rożen, Mieczysław Dąbkowski i Zygmunt Bohusiewicz. Dwaj ostatni byli związani z PPS-FR. W ten sposób ZWC został powiązany z tym stronnictwem, ale nie na długo. Ponieważ w roku 1909 wprowadzono nowy regulamin, a wspomniane związki uległy rozluźnieniu.
   Na tym tle zrodzi się konflikt między Feliksem Perlem i Józefem Piłsudskim. Głównym pytaniem było: Praca wojskowa czy agitacja wśród robotników? To doprowadzi do utworzenia w 1913 roku PPS-Opozycji.
   Właśnie na XI(II) Zjeździe PPS-FR, także we Wiedniu, w roku 1909, uznano za najważniejsze zadanie praktyczne partii przygotowanie ludu pracującego do walki zbrojnej. Miała ona polegać: 1. Na czynnościach Organizacji Bojowej zmierzających ku nadaniu partii naszej jak największej siły i sprawności bojowej; 2. Na szerzeniu w masach ludowych wiedzy bojowo-wojskowej, na wyrabianiu w nich przekonania o ważności walki zbrojnej oraz na zaznajamianiu ich z jej szczegółami [2]. Powrócono także na tym Zjeździe do tradycyjnej nazwy, czyli Polskiej Partii Socjalistycznej (dalej: PPS).
   W roku 1912 PPS wchodzi w skład Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Wchodziły do niej: z Królestwa Polskiego – PPS, Związek Chłopski, Narodowy Związek Chłopski, Niepodległościowa Organizacja Inteligencji, a z Galicji – Polska Partia Socjaldemokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego, Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Postępowe. Pracami jej kierowali Józef Piłsudski oraz Witold Jodko-Narkiewicz.
   W chwili wybuchu I wojny światowej PPS-Opozycja na czele z Feliksem Perlem wraca do PPS, a jej działacze przejmują kierownictwo zjednoczonej PPS. Dzięki niemu i jego ludziom (mowa między innymi o Tomaszu Arciszewskim) rozpoczyna się odbudowa PPS w zaborze rosyjskim. Odbudowane zostaje OKR w Zagłębiu Dąbrowskim, w Radomiu, w Warszawie, w Częstochowie, Piotrkowie w Łodzi i pomniejszych ośrodkach przemysłowych.
   PPS popiera Józefa Piłsudskiego, w jego działalności militarno-politycznej. Część działaczy w zaborze rosyjskim wchodzi w skład Polskiej Organizacji Wojskowej [3]. Popiera także działalność legionową i wzywała do wstępowania do nich. W końcu uznała także zwierzchnictwo Naczelnego Komitetu Narodowego, ale tylko do pewnego czasu (mowa o kryzysie przysięgowym).
   Na tle odbudowujących się komitetów PPS i na nich się opierając, w zaborze rosyjskim powstaje Polska Organizacja Narodowa (PON), która miała za zadanie prowadzić działalność wywiadowczą na rzecz Niemiec oraz werbować do Legionów. Miał on stanowić odpowiednik Naczelnego Komitetu Narodowego w Galicji. PON został rozwiązany w listopadzie 1914 roku.
    Kolejną organizacją ponadpartyjną w zaborze rosyjskim, do której PPS należała były Komitet Naczelny Zjednoczonych Stronnictw Niepodległościowych (Związek Chłopski, Narodowy Związek robotniczy, Narodowy Związek Chłopski, Związek Inteligencji Niepodległościowej). Na podstawie niego utworzono w grudniu 1915 roku Centralny Komitet Narodowy (CKN). W skład niego wchodziły m. in.: PPS, Narodowy Związek Robotniczy, Związek Niepodległości, Związek Patriotów i Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polski (od 1 listopada 1918 roku PSL „Wyzwolenie”). Stanowić miał on reprezentację polityczną Królestwa Polskiego wobec niemieckich władz okupacyjnych. CKN w połowie 1917 roku zostaje przekształcony w Komisję Porozumiewawczą Stronnictw Demokratycznych.
   Po 1917 roku następuje jeszcze większy wzrost znaczenia Polskiej Partii Socjalistycznej w środowisku robotniczym i wśród stronnictw lewicy niepodległościowej, część działaczy podkreślało o konieczności zachowania pewnej samodzielności politycznej wobec poczynań Józefa Piłsudskiego.
   5 listopada 1916 roku zostaje wydany manifest, zapowiadający utworzenie Królestwa Polskiego. Na tej podstawie powołano Tymczasową Radę Stanu (TRS). W tej sprawie PPS wypowiada się pozytywnie, ale po pewnym czasie przechodzi do opozycji, czego powodem było nie przyjęcie postulatów PPS, a także rozwiązanie TRS i powołanie Rady Regencyjnej.
   Od roku 1917, jak wyżej wspomniałem, PPS przechodzi do opozycji, a także musi się ustosunkować do rewolucji lutowej i październikowej w Rosji. Socjaliści przyjęli te zmiany z satysfakcją. Wynikało to przede wszystkim z faktu, że Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych, a później Rząd Tymczasowy uznawały prawo Polski do niepodległości [4]. Na tym tle Polska Partia Socjalistyczna zaczyna walkę z okupantem niemieckim i austrowęgierskim m. in.: poprzez strajki, a także powołuje do życia Pogotowie Bojowe PPS. Kształtuje także swój coraz bardziej sceptyczny stosunek do rewolucji październikowej i dojścia bolszewików do władzy. Ten stosunek wykaże się wyraźnie w okresie II Rzeczypospolitej, gdzie PPS przyjmie linię antykomunistyczną.
   Kolejnym bodźcem do walki z okupantem była sprawa przyłączenia Chełmszczyzny do Ukrainy, na podstawie podpisanego pokoju przez Państwa Centralne z tzw. Centralną Radą Ukraińską (9 luty 1918 roku). PPS organizuje strajki, przeciw temu pokojowi i przechodzi do ostrzejszej walki z okupantami.
   Sam rok 1918 był bardzo burzliwy pod okupacją niemiecką i austrowęgierską. Strajki, wpływ prądów rewolucyjnych ze wschodu, a także trudna sytuacja Państw Centralnych na froncie, doprowadzi na przełomie października-listopada do załamania tych państw. W takich okolicznościach zaczyna się wyłaniać Niepodległa Polska. Od pierwszych dni w walce o Niepodległą, najwięcej zasług przy tworzeniu rządu i zrębów przyszłego parlamentu, odegrali socjaliści spod sztandarów Polskiej Partii Socjalistycznej.
   Należy zaznaczyć, że PPS-Frakcja Rewolucyjna (od 1909 roku PPS) w latach 1908-1914 prawie nie uczestniczyła w życiu robotniczym w byłym Królestwie Polskim. Rolę tę po rozłamie zaczęła spełniać PPS-Lewica.
   Nie będziemy tutaj przybliżać programu politycznego, ale skupimy się pokrótce na działalności praktycznej. Dzięki niej przetrwały i działały związki zawodowe, które uznawała za bezpartyjne. Tak samo w okresie II Rzeczypospolitej tę zasadę uzna PPS [5].
   Praktycznym krokiem dla robotników, w którym brała udział PPS-Lewica, był również udział w wyborach do rosyjskiej Dumy Państwowej. Np. do IV Dumy partia wprowadziła własnego posła Eugeniusza Jagiełłę [6], a także – co istotne dla polskiej myśli socjalistycznej –PPS-Lewica opowiedziała się już wówczas przeciw bolszewikom. Takie stanowisko będzie rzutowało również na ich politykę w późniejszym czasie.
   PPS-Lewica uczestniczyła także w walce o ubezpieczenia robotnicze. Przepisy weszły w życie w lipcu 1912 roku. Prowadziła swoją politykę, aby w tych instytucjach wpływ mieli robotnicy a nie przedsiębiorcy. Walka ta była prowadzona aż do 1914 roku [7].
   Wybuch I wojny światowej postawił przed PPS-Lewicą nowe zadania. Musiała się ustosunkować do niej, jednak początkowo stanęła na stanowisku nie opowiadania się za żadną orientacją. Zajęła stanowisko wprost antywojenne [8]. W głównych wydarzeniach politycznych wypowiadała jednakże swoje zdania, jak np. w sprawie aktu 5 listopada, czy stosunku do rewolucji rosyjskiej [9].
   W grudniu 1917 roku doszło do rozłamu w PPS-Lewicy, kiedy nieprzyjęcie postulatu niepodległości Polski doprowadziło do zerwania z partią Antoniego Szczerbińskiego. Za walką o niepodległość opowiedziała się wówczas większość członków organizacji łódzkiej i pabianickiej. Przystąpiły one do PPS.
   Droga, którą obrała odrębna PPS-Lewica, doprowadzi ją do zjednoczenia z SDKPiL i utworzenia w grudniu 1918 roku Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. Powstała KPRP odchodziła od ideałów socjalistycznych, kierując się w stronę Kominternu.
   Na terenach porozbiorowych Polski, na główną siłą niepodległościową wyrosła Polska Partia Socjalistyczna, ale i ona podlegała procesom działania, rewolucja czy niepodległość. To PPS potrafiła zgromadzić wokół siebie takich bojowców: jak Ignacy Daszyński, Józef Piłsudski, Jędrzej Moraczewski, Stanisław Thugut, Tomasz Arciszewski, Kazimierz Sosnkowski, Walery Sławek, Władysław Sikorski, Rydz Śmigły, Tadeusz Rozwadowski, Jodko-Narkiewicz, Marian Kukiel, Feliks Perl. Byli oni zwolennikami myślenia, że jedynym warunkiem pomyślności Polski i jej modernizacji jest odbudowa państwa. Uważali również, że socjaldemokracja powinna stać na straży patriotyzmu Polaków, rozumianego jako poszanowanie kultury polskiej, zabezpieczenie jej rozwoju, pielęgnowanie kultury polskiej.

Przypisy: