W 2015 roku mija 180 rocznica urodzin i 80 rocznica śmierci Bolesława Limanowskiego ,zasłużonego działacza socjalistycznego i współtwórcy Polskiej Partii Socjalistycznej. Bolesław Limanowski urodził się 18 października 1835 r. w Podgórzu koło Dyneburga /Dawgopils/ w polskich Inflantach, na terenie dzisiejszej Łotwy. Jego rodzice Bolesław Wincenty i Katarzyna z Wysłouchów byli średniozamożnymi ziemianami . Bolesław miał pięcioro rodzeństwa, urodził się jako piąty syn. Jego ojciec służył w wojsku carskim i był obojętny wobec walki z zaborcą. Bolesław jako młodzieniec pod wpływem swych braci Aleksandra i Antoniego rozwijał w sobie uczucia patriotyczne. Rozczytywał się w książkach historycznych i poezji patriotycznej. Wyrastał w nienawiści do wszelkiego despotyzmu, szczególnie carskiego i nieograniczonej władzy panów nad chłopami. Po ukończeniu gimnazjum w Moskwie nie mogąc dostać się na studia historyczne w 1854 r. rozpoczął naukę na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Moskiewskiego . Obok studiów medycznych interesował się historią i filozofią. Jednocześnie włączył się w pracę nielegalnego polskiego koła młodzieżowego. W 1858 r. wyjechał z Moskwy i rozpoczął ponownie studia medyczne na Uniwersytecie w Dorpacie .Niebawem przeniósł się na Wydział Filozoficzny ,gdzie zajmował się głównie ekonomią i historią Polski. Na wieść o tworzeniu we Włoszech przez Ludwika Mierosławskiego legionu polskiego w 1859 r. Limanowski opuścił Dorpat i udał się na Zachód. W 1860 r. razem z bratem Józefem przybył do Paryża. W mieście tym zapisał się do polskiej szkoły wojskowej założonej przez Ludwika Mierosławskiego i Ludwika Wysockiego. Przebywając w Paryżu Limanowski uczestniczył na Sorbonie w wykładach z matematyki i w College de France z nauk społecznych. Jednocześnie rozpoczął prace pisarską. Szczególnie interesował go porozbiorowy okres historii Polski oraz historia demokracji polskiej. W tym czasie napisał biografię Emilii Platerówny .Opublikował ją we lwowskim "Dzienniku Literackim" pod pseudonimem Janka Płakania. Po kilkumiesięcznym pobycie w Paryżu w 1961 r. wrócił do kraju pragnąc uczestniczyć w antycarskich demonstracjach ludności Warszawy i w przygotowaniach do ewentualnego powstania. W maju 1861 r. razem z braćmi Lucjanem i Józefem wziął udział w patriotycznym nabożeństwie w wileńskiej katedrze. Udział ten przepłacił aresztowaniem wraz z działaczem społeczno-politycznym Benedyktem Dybowskim i osadzeniem w cytadeli. Po kilkumiesięcznym śledztwie Limanowski został zesłany do guberni archangielskiej. Na zesłaniu pracując w kancelarii sądu ziemskiego dużo czasu poświęcał na czytanie książek z dziedziny socjologii i historii. Ważną pozycja dla niego stanowiła książka Wiktora Hugo Nędznicy , która spowodowała jego krytycyzm wobec panujących stosunków społecznych. Po ośmiomiesięcznym pobycie na zesłaniu w Mezeniu został przeniesiony do Archangielska gdzie spotkał się z rosyjskimi i ukraińskiemu socjalistami. Zebrane w miejscowym archiwum materiały pozwoliły mu na napisanie i opublikowanie po rosyjsku w „Gubernskich Wiedomostiach” dwóch artykułów: O handlu nad Morzem Białym za Anny córki Iwana oraz o środkach administracyjnych ku polepszeniu rasy bydła i koni za Katarzyny II /1/.
Dnia 22 stycznia 1863 r. wybuchło w Królestwie Polskim powstanie nazwane styczniowym. Limanowski w maju 1863 r celem dotarcia do Królestwa próbował drogą morską ucieczki z więzienia. Został jednak schwytany i z powrotem uwięziony. Przebywając w więzieniu doszedł do przekonania że wyzwolenie od zaborców będzie wielkim ruchem rewolucyjnym w całej Europie. Stawał się coraz gorętszym zwolennikiem socjalizmu. Na jego poglądy poważnie wpływała broszura Ferdynanda Lassellea "Program robotników" oraz kontakty z socjalistami i robotnikami polskimi zesłanymi do Archangielska po upadku powstania styczniowego. W 1867 r. Limanowski korzystając z amnestii wrócił do Królestwa. W Warszawie pracował jako robotnik, a następnie jako nauczyciel na wsi lubelskiej. Następnie udał się do Lwowa, gdzie w 1874 r. ożenił się z Wincentą Szarską, która była nie tylko wierną towarzyszką, ale również pomagała mu w pracy pisarskiej i naukowej. Mieszkając we Lwowie prowadził żywą działalność publicystyczną i naukową. M.in. napisał biografię działacza lewicy "czerwonych" Powstania Styczniowego 1863 – 1864 r. i Komuny Paryskiej gen. Walerego Wróblewskiego. Ponad to przetłumaczył i opublikował książkę F. Lassallea "O kwestii robotniczej", która stała się głośna w środowiskach radykalnych. Książka ta podkreślała znaczenie ruchu robotniczego i charakteryzowała ogólne zasady socjalizmu. Limanowski podobne treści zawarł w opublikowanej w 1879 r. pracy p.t. "Socjalizm jako konieczny objaw dziejowego rozwoju". Wiązał socjalizm z ideami narodowymi i niepodległością Polski. W lecie 1877 r. został aresztowany wraz z grupą socjalistów. W następnym roku otrzymał nakaz opuszczenia Galicji. Przebywając we Lwowie w 1873 r. rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. W 1876 r. uzyskał stopień doktora filozofii. Po opuszczeniu Galicji Limanowski rozpoczął nowy okres życia. Pierwsze lata spędził w szwajcarskiej Genewie gdzie założył drukarnię i wydał kilka broszur o socjalistycznej tematyce. Kontaktował się z polskimi i rosyjskimi socjalistami. W przemówieniu wygłoszonym na wiecu z okazji rocznicy powstania styczniowego akcentował potrzebę łączenia idei socjalistycznej z uczuciami patriotycznymi. Dużo czasu poświęcił na badanie dziejów powstania styczniowego. W 1882 r. wydał we Lwowie anonimowo książkę p.t. „Historia powstania 1863 – 1864 r.” Korzystając z biblioteki publicznej i uniwersyteckiej w Genewie pracował również nad innymi tematami. Utrzymywał się z drukowanych prac. W 1879 r. wszedł do redakcji nowopowstałego lewicowego pisma „Równość’ Po roku jednak wycofał się z niej. Wyznawał humanitarny, pojednawczy socjalizm. Oceniając to postępowanie Limanowskiego wybitny działacz socjalistyczny Feliks Perl pisał, że Limanowski "… chciał dać socjalizmowi polskiemu sankcję tradycji historycznej, związać go z gruntem rodzinnym”./2/ W broszurze ”Patriotyzm i socjalizm” podkreślił że szczery socjalizm winien wypływać z miłości narodu i musi być patriotyczny. W tej sprawie polemizował z Ludwikiem Waryńskim.
Przebywając w Genewie odczuwał braki materialne i nie mógł utrzymać rodziny. Przeniósł się do miasteczka Thun gdzie razem ze wspólnikami założył zakład fotograficzny. W krótce po zamieszkaniu w Thun w 1885 r. umarła żona Wincenta. W 1887 r przeniósł się do Zurychu i ożenił z Marią Goniewską.
W 1888 roku Limanowski brał czynny udział w życiu zurychskiej kolonii polskiej i wstąpił do Stowarzyszenia Socjalistycznego Lud Polski, a następnie w Paryżu związał się z Gminą Narodowo-Socjalistyczną. Z jej ramienia występował na Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Paryżu. W grudniu 1889 r. przeniósł się do Paryża i objął redakcję pisma „ Pobudka” oraz funkcję sekretarza Zarządu Związku Wychodźców Polskich. Przebywając w Paryżu podjął pracę w drukarni polskiej. Jednocześnie kontynuował działalność publiczną. Uczestniczył w różnych uroczystościach, przemawiał na spotkaniach z okazji rocznicy powstania styczniowego, podczas obchodów kościuszkowskich, zabierał głos z okazji przewiezienia prochów Adama Mickiewicza z Montmorency na Wawel w 1890 r.
W listopadzie 1892 r. przewodniczył w Paryżu zjazdowi przedstawicieli stronnictw socjalistycznych zaboru rosyjskiego. Na zjeździe powołano Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, który został uznany za początek działania Polskiej Partii Socjalistycznej. Zakładała ona walkę o niepodległą republikę polską co było wielkim zwycięstwem politycznym i moralnym Limanowskiego. Od tego czasu został czynnym działaczem tej partii.
W tym czasie borykał się z kłopotami finansowymi. Odmówiono mu zgody na powrót do Galicji. Dzięki pomocy Adolfa Warskiego uzyskał pracę biuralisty w amerykańskim towarzystwie ubezpieczeniowym na życie „New York” w Paryżu. W tym czasie opublikował dwie znane prace: „Stuletnia walka narodu polskiego o niepodległość” oraz ”Historia demokracji polskiej o niepodległość w epoce porozbiorowej.”
Jesienią 1907 r. po uzyskaniu zgody władz austriackich 72–letni Limanowski wrócił do Galicji i zamieszkał w Krakowie. W nowym miejscu zamieszkania kontynuował swą działalność polityczną i pisarską. Popularyzował dzieje ruchu socjalistycznego w Polsce i w Europie. Wygłaszał różne prelekcje i odczyty w Krakowie i w całej Galicji. Po rozłamie w PPS w 1906 r. poparł PPS Frakcję Rewolucyjną. Uczestniczył w życiu politycznym partii, w jej konferencjach i zjazdach. W lecie 1910 r. był delegatem PPS na Międzynarodowy Kongres Socjalistyczny w Kopenhadze. W tym samym roku z inicjatywy PPSD i PPS powołano Komitet Jubileuszowy ku czci 75–lecia urodzin i 50-lecia pracy literackiej B. Limanowskiego. Do jubilata napłynęło wiele pozdrowień i depesz z różnych środowisk z kraju i z zagranicy. Między innymi dostał adres od Wacława Sieroszewskiego, Andrzeja Struga, Stefana Żeromskiego, Marcelego Handelsmana i Stanisława Posnera. Wszyscy podnosili zasługi nestora socjalizmu polskiego/3/. Na początku grudnia 1910 r. podobne uroczystości jubileuszowe zorganizował Komitet Obywatelski we Lwowie. Na zgromadzeniu w wielkiej Sali Filharmonii z udziałem socjalistów polskich i ukraińskich, kół demokratycznych oraz młodzieży Limanowski m.in. mówił o walce narodu polskiego od Kościuszki po bohaterów rewolucji 1905 r./4/.
W obradach jubileuszowych ku czci Limanowskiego nie brali udziału przedstawiciele ugrupowań konserwatywnych, którzy milczeli lub zwalczali jubilata. Był on też krytykowany przez skrajną lewicę. Adolf Warski na łamach pisma „Młot" stwierdzał, że socjalizm Limanowskiego, który zrodził się z rozpaczy na klęskę narodową 1863 r. jest mechanicznym zlepkiem idei i kierunków .Szczególnie surowo ocenił prace historyczne jubilata(5).
Lata pobytu Limanowskiego w Krakowie były okresem czynnej działalności politycznej i twórczości pisarskiej. Brał udział w przygotowaniu walki zbrojnej. W sierpniu 1913 r. B. Limanowski wszedł do zarządu Pilskiego Skarbu Wojskowego, organizacji niepodległościowej powołanej w Zakopanym na zjeździe irredentystów polskich (zwolenników walki czynnej). Jego zadaniem było gromadzenie funduszy na działalność polskich organizacji paramilitarnych w Galicji (związek strzelecki „Strzelec, Polskie Drużyny Strzeleckie, Drużyny Bartoszowe). W przypadku wojny zebrane fundusze miały być użyte na stworzenie kadr wojska polskiego. 30 listopada 1913 r. zarząd PSW podporządkował się Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN) - porozumieniu polskich partii politycznych działających w Galicji. Celem jej powołania była koordynacja działań niepodległościowych w oparciu o Austrio-Węgry w obliczu spodziewanego wybuchu I wojny światowej. KSSN mianowała Józefa Piłsudskiego na wypadek wojny komendantem sił wojskowych. Głównymi działaczami byli: Józef Piłsudski, Ignacy Daszyński, Witold Jodko-Narkiewicz, Władysław Sokorski, Walery Sławek, Hipolit Śliwiński i Leon Wasilewski. KSSN przestała istnieć w sierpniu1914 r. z chwilą powstania Naczelnego Komitetu Narodowego.
Między B .Limanowskim a J. Piłsudskim wystąpiła różnica w ocenie kampanii wojskowej gen. Mariana Langiewicza w powstaniu styczniowym 1963 r. Na zebraniu naukowym poświęconym powstaniu Józef Piłsudski krytycznie wypowiedział się o kampanii M.Langiewicza. Natomiast B.Limanowski bronił jego stwierdzając, że kampania generała była szczytowym punktem powstania pod względem wojskowym i politycznym /6/.
W latach pierwszej wojny światowej Limanowski początkowo ograniczył swoją działalność społeczno-polityczną ale wkrótce znowu był czynny. W listopadzie 1918r. z radością powitał odzyskanie niepodległości i budowanie własnego państwa. Po kilku tygodniach niepodległości spotkał się z Józefem Piłsudskim. 20 grudnia 1918 r. Piłsudski przybył do Krakowa aby spotkać się z ludnością. Limanowski jako 83–letni starzec został wytypowany do powitania Naczelnika Państwa. Witając go m.in. powiedział: „Wielkie dzieło, które przedsięwziął Kościuszko w pamiętnym roku 1794, nie zostało wskutek klęski pod Maciejowicami poniesionej dokończone. Teraz Tobie Naczelniku, przypada być godnym następcą Kościuszki i dokończyć dzieło przebudowy ustroju społecznego”. Autor następnie pisze, że Piłsudski zbliżył się do niego i prawie szeptem powiedział: „Ja teraz nie należę do partii, należę do narodu. ”Słowa te – pisze dalej Limanowski – zmroziły mnie. Już poprzednio zaczęło mnie razić jego antysocjalistyczne rozmiłowanie się w militaryzmie. Zdaniem moim porzucenie partii, do której się należało, oznacza wyrzeczenie się swoich przekonań. Można nie należeć do organizacji konspiracyjnej, ale moralnie czuć się z nią połączonym. Wilson był prezydentem i nie taił swych przekonań socjalistycznych. Partyjność nie wyklucza tolerancji, a sprawiedliwość jest dogmatem socjalizmu. To, co powiedział głośno, nie wymagało wyrzeczenia się partii.”/7/. Powyższy fragment zanotowanego przez autora przemówienia świadczy o głębokiej wierze w idee socjalistyczne, zaangażowaniu w jego polską partię.
W styczniu 1919 r. Limanowski po 12-letnim pobycie w Krakowie przeprowadził się do Warszawy. W Warszawie ze względu na swój podeszły wiek nie prowadził tak aktywnej jak poprzednio działalności politycznej. Często bywał honorowym reprezentantem PPS. W kwietniu 1919 r. na zjeździe połączeniowym PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego wystąpił jako weteran w inauguracyjnym przemówieniu. Wyraził głęboką radość, że może powitać przedstawicieli całego polskiego niepodległościowego ruchu socjalistycznego. Po wybuchu w 1919 r. powstania śląskiego Limanowski był inicjatorem utworzenia Komitetu Obrony Śląska i na zamówienie tego Komitetu napisał broszurę p.t. „Polityka wynaradawiająca rządu pruskiego w stosunku do ludności śląskiej”. Latem 1920 r. wziął udział w przygotowaniach do obrony Warszawy, m.in. przemawiał na wiecach robotniczych.
W listopadzie 1922 r. odbyły się wybory do Sejmu i Senatu. Limanowski został wybrany senatorem z listy PPS. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski powołał go na marszałka-seniora. 11 grudnia 1922 r. wraz z Ignacym Daszyńskim udawał się do budynku Sejmu na uroczystość zaprzysiężenia prezydenta Gabriela Narutowicza. Na Placu Trzech Krzyży został zaatakowany przez prawicowe bojówki i wraz z innymi osobami musiał skryć się w pobliskiej bramie.
Limanowski, mimo pogarszającego się stanu zdrowia brał udział w obchodach ważnych rocznic, zjazdach, spotkaniach, na których często przemawiał. Pisał też artykuły i broszury na tematy polityczne, również nieliczne już prace naukowe. W 1920 r. opublikował szkice biograficzne o Kołłątaju, Kościuszce, Łukasińskim i Staszicu. W uznaniu zasług w dziedzinie pracy naukowej w 1923 r. Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie nadał mu tytuł doktora honoris causa. W kwietniu 1927 r. od Polskiego Towarzystwa Historycznego otrzymał tytuł honorowego członka. Jesienią 1925 r. ukazała się drukiem książka Limanowskiego p.t. „Mazowsze pruskie’’. Była ona wynikiem długoletnich zainteresowań autora problemami Mazurów. W 1929 r .wydana została ostatnia praca publicystyczno-historyczna p.t. ,,Rozwój polskiej myśli socjalistycznej’’. Później pisał tylko artykuły polityczne.
Limanowski od 1918 r. miał żal do Piłsudskiego, że odsunął się od socjalizmu i PPS. Krytyczna opinia z jego strony wobec Piłsudskiego pogłębia się po przewrocie majowym w 1926 r. W marcu 1928 r. Limanowskiemu przysługiwała funkcja marszałka-seniora w nowo wybranym Senacie. Jednak ówczesny premier Józef Piłsudski naruszając tradycje i zasady nie powołał go na marszałka–seniora. Limanowski konsekwentnie bronił demokrację i zwalczał dyktaturę. Bronił wolności słowa, parlamentaryzmu i konstytucji. Wciąż wierzył w możliwość realizacji swoich ideałów pokojową drogą. Stąd niechęć do komunistycznych partii i niezłomna wiara, że zjednoczenie proletariatu polskiego powinno się dokonać poprzez skupienie wszystkich elementów socjalistycznych w PPS. Z żalem obserwował jak jego przyjaciele socjaliści opuszczają partię przechodząc na jak najdalsze od socjalizmu pozycje. Jako przykład podawał dokonanie w 1928 r. rozłamu w PPS przez Moraczewskiego, Jaworowskiego i Malinowskiego tworzących koncesjonowaną przez sanację PPS Frakcję Rewolucyjną. W dniu 21 października 1928 r. ogłasza odezwę do robotników Warszawy nawołując ich do wierności sztandarowi partyjnemu i jednocześnie potępiając rozłamowców. Wskazuje, że klasa robotnicza podniesiona do godności wolnych obywateli ,musi w ciężkiej walce dążyć przez demokrację do socjalizmu. Ostre wystąpienia antysanacyjne i anty-piłsudczykowskie wzmogły nienawiść do niego ze strony kół rządowych. W ostatnich latach swego życia jako starzec usiłował jeszcze walczyć o swoje ideały, o demokrację i socjalizm. Jego wystąpienia były konfiskowane przez rząd, w którym zasiadało wielu z tych, ,którzy chętnie nazywali się jego uczniami /8/.
W swych wystąpieniach przedwyborczych bronił Centrolewu. Po aresztowaniach działaczy opozycyjnych i uwięzieniu ich w twierdzy brzeskiej 95-letni Limanowski czynnie uczestniczył na wiecu w Dolinie Szwajcarskiej w Warszawie. W przemówieniu ostro wystąpił przeciwko dyktaturze, w obronie prawa i wolności. Rok 1930 obfitował w uroczystości ku czci jubilata. W grudniu 1934 r. w auli Uniwersytetu Warszawskiego, z udziałem rektora prof. Stefana Pieńkowskiego, Limanowski został promowany na doktora honoris causa. W roku 1935 w stulecie urodzin jubilata odbyły się obchody ku jego czci. Między innymi Towarzystwo Miłośników Historii zorganizowało uroczyste spotkanie jemu poświęcone. Prof. Wacław Tokarz podkreślał żywotność i pracowitość Bolesława Limanowskiego /9/. 1 lutego 1935 r. Bolesław Limanowski zmarł i został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Po drugiej wojnie światowej niektórzy historycy nawiązywali do tradycji Limanowskiego. Jednak w okresie stalinizmu ostro krytykowano jego dorobek historyczny. Zarzucano mu, że był przedstawicielem polskiego nacjonalizmu. Stosunek do Limanowskiego uległ poprawie w okresie popaździernikowym. Postaci Bolesława Limanowskiego poświęciło prace wielu historyków. Wyrażano różne opinie o nim. Henryk Jabłoński wskazywał, że Limanowski – jako uczony - w swoich dziełach naukowych i pracach popularyzatorskich uczył „dziejów porozbiorowych Polski, dumny z demokratycznych tradycji narodu, krzewił sympatię i szacunek do postępowych bojowników o niepodległość Polski"/10/. Stefan Kieniewicz wyrażał opinię, że B. Limanowski reprezentował prawicę PPS wśród historyków/ 11/. W ostatnich latach PRL ukazało się kilka biografii Limanowskiego/12/. Ważnym źródłem do poznania życia i twórczości B.Limanowskiego stanowią cztery tomy jego pamiętników/13/.
Próbując posumować działalność i poglądy społeczno-polityczne Bolesława Limanowskiego warto zwrócić uwagę na ich stopniowy rozwój. W latach 70-tych XIX wieku zdobywa sobie autorytet jako jeden z pierwszych socjalistów polskich. Stał się w tych latach pierwszym poważnym publicystą socjalistycznym w naszym kraju. W ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku został współtwórcą powstającego PPS. B.Limanowski zawsze stawiał dwa równoległe cele; walkę o niepodległość i socjalizm. Z jego filozofii społecznej i naukowej brały natchnienie wszystkie grupy ludzi uważające się za socjalistyczne. Limanowski do końca swego życia uznawał się za socjalistę, ale nie marksistę. Widział Polskę w przyszłości jako część w „jednej zrzeszonej republikańsko-demokratycznej Europie.”
