Aktualność programu radomskiego PPS :: ignacydaszynskicom Daszyński Stowarzyszenie im Daszyńskiego daszynskistowarzyszenie Lewica stowarzyszeniedaszynski Ignacy Daszyński Stowarzyszenie Daszyńskiego Info PPS

<<< Powrót do "Rocznice - 80 lat od XXIV Kongresu PPS"

Aktualność programu radomskiego PPS

Jerzy Stefański
Prezes Zarządu Stowarzyszenia
Im. Ignacego Daszyńskiego

Aktualność „programu radomskiego” PPS

W dniach od 31 stycznia do 2 lutego 1937 roku w Radomiu obradował XXIV Kongres PPS. W dniu 2 lutego Kongres jednogłośnie przyjął nowy program działania partii nazwany później „programem radomskim”. W lutym minęło 80 lat od uchwalenia nowego programu PPS w Radomiu.

Program ten praktycznie obowiązywał do 15. 12. 1948 roku, czyli do Kongresu Zjednoczeniowego z PPR. Wiele elementów ideowych i programu działania z „programu radomskiego” znalazło się w programie powstałej PZPR. Trzeba pamiętać, że w czasie jednoczenia się z PPR, PPS liczyła ponad ½ miliona członków, a więc była potężną siłą polityczną.

„Program radomski” nie wyłonił się z próżni, nie powstał z niczego. Wynikał on z doświadczeń działającej od 45-ciu lat Polskiej Partii Socjalistycznej. Stanowił kontynuację programu PPS przyjętego na Zjeździe Założycielskim PPS w 1892 roku w Paryżu. Wynikał z oceny niemal 20-lecia Polski Niepodległej powstałej w 1918 roku. Szczególnie z oceny okresu autorytarnych czy wręcz dyktatorskich rządów „sanacji”. W 1926 roku, Józef Piłsudski, były socjalista, były członek PPS zapowiedział uzdrowienie moralne – czyli sanację - państwa polskiego i wraz z grupą zwolenników przejął władzę w Polsce. Delikatnie mówiąc, Józef Piłsudski zwątpił w demokrację i postawił na autorytaryzm. W rezultacie, dla utrzymania władzy „sanacja” musiała stworzyć w Polsce, wzorowany na niemieckim Dachau, obóz koncentracyjny dla opozycji w Berezie Kartuskiej.

Kongres PPS w Radomiu odbywał się w czasie gdy Polską rządziła „sanacja” ale już nie żył Józef Piłsudski (zm. 12. 5. 1935). Nie żył także wieloletni Przewodniczący, a później Honorowy Przewodniczący PPS Ignacy Daszyński (zm. 31. 10. 1936).

„Program radomski” był dziełem młodszych działaczy PPS. Wśród nich był także syn Ignacego Daszyńskiego. Program PPS przyjęty na Kongresie w Radomiu wyraża ideowe i polityczne dążenia Ignacego Daszyńskiego.

Moim zadaniem dzisiaj jest wykazanie, że dla socjalistów, a szerzej dla polskiej lewicy politycznej i społecznej „program radomski” jest ciągle aktualny.

Dokument przyjęty przez PPS w Radomiu składa się ze wstępu i 15 rozdziałów. Wstęp i kilka z tych rozdziałów muszę omówić. Niestety muszę cytować fragmenty programu co nie wpłynie na atrakcyjność mojej wypowiedzi.

Wstęp

We wstępie został określony ogólny cel działania PPS. Napisano w nim:

„ Od chwili swego powstania Polska Partia Socjalistyczna prowadzi nieustanną walkę o całkowitą zmianę ustroju społecznego, o wyzwolenie mas pracujących z pęt przemocy i wyzysku. Polska Partia Socjalistyczna, będąc wyrazicielką potrzeb i dążeń mas pracujących, stawia sobie za cel zniesienie wyzysku i ucisku wszelkiego rodzaju… Polska Partia Socjalistyczna dąży do utworzenia Polskiej Rzeczypospolitej Socjalistycznej, z wszystkich ziem polskich… Rzeczpospolita Socjalistyczna obejmie środki wytwarzania i komunikacji na własność społeczną i przetworzy Państwo z narzędzia ucisku klasowego w organ zbiorowej woli społeczeństwa, nie znającego już podziału na wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych”.

Tak więc celem działania PPS było zbudowanie Polski Socjalistycznej.

Dzisiaj Polska Partia Socjalistyczna i partie socjalistyczne na świecie mają taki sam cel działania, a więc pozostał on aktualny.

I. Upadek kapitalizmu

Lata trzydzieste ubiegłego wieku to okres wielkiego światowego kryzysu gospodarczego. Można było uznać, że jest to systemowy kryzys światowego kapitalizmu. Dało to podstawę do przewidywania upadku kapitalizmu. Spowodowało rozwój nacjonalizmów i faszyzmu. W programie PPS czytamy:

„Ustrój kapitalistyczny załamał się, przestał zaspokajać potrzeby społeczeństw. Olbrzymi wzrost sił wytwórczych, ciągły postęp techniczny idą w parze z rosnącą nędzą milionów, z olbrzymim bezrobociem, z ruiną wewnętrznych rynków spożycia. Kapitalizm monopolistyczny, uzależniając całe życie gospodarcze narodów od koncernów i trustów, poddanych z kolei wszechmocnej władzy kapitału finansowego, pogłębił i zaostrzył niesłychanie wszystkie sprzeczności tkwiące od początku u podstawy starego ustroju. W łonie klas posiadających wyodrębniła się osobna warstwa oligarchii wielkokapitalistycznej, która przywłaszcza sobie znaczną część dochodu społecznego, w pogoni za zyskami dodatkowymi – niszczy względny dobrobyt warstw pośrednich, spycha klasę robotniczą, szerokie rzesze włościaństwa, szerokie koła inteligencji pracującej poniżej minimalnego poziomu życiowego… Kapitał finansowy ma charakter wybitnie międzynarodowy. Opanowując gospodarczo kraje słabsze, wysysa z nich siły twórcze, wyzyskuje ich zasoby i bogactwa naturalne bez planu i bez myśli o jutrze. Fala anarchii gospodarczej zalewa świat. Powstała przepaść pomiędzy wytwórczością a podziałem dóbr”.

Nie sprawdziła się ta słuszna i uzasadniona diagnoza PPS, że skoro są warunki gospodarcze do upadku systemu kapitalistycznego to system ten upadnie. Złożyło się na to wiele przyczyn: II wojna światowa, gwałtowny wzrost wydajności pracy dzięki postępowi naukowo-technicznemu czy współpraca partii socjaldemokratycznych z oligarchiami finansowymi.

Główna przyczyna była i jest jednak inna. To mała świadomość społeczna, że jest alternatywa dla kapitalizmu, że jest nią system socjalistyczny. I w Polsce i na świecie świadomość społeczna nie nadąża za rozwojem gospodarki i za zachodzącymi przemianami społecznymi i politycznymi.

Po 2007 roku nastąpił i trwa kolejny kryzys systemowy kapitalizmu w jego neoliberalnym wydaniu. Dlatego diagnoza, że są warunki do upadku tego systemu jaka była postawiona w programie PPS w 1937 roku jest znów słuszna i aktualna. Problem jest w tym, że ani w Polsce ani w Europie nie ma świadomości społecznej ani sił społecznych i politycznych, które w warunkach demokratycznych mogłyby dokonać obalenia systemu kapitalistycznego.

II. Siły klasowe

W „programie radomskim” stwierdzono:

„Okres kapitalizmu monopolistycznego i dyktatury kapitału finansowego nad życiem gospodarczym pociągnął za sobą głębokie przemiany w układzie sił i klas społecznych. Koncentracja kapitałów przybrała inne niż dawniej formy: nie łączy się z rozrostem liczebnym proletariatu i ze stopniowym zanikaniem warstw pośrednich. Wręcz przeciwnie, zachodzą odwrotne procesy rozwojowe”.

Tak więc polscy socjaliści zauważyli, że liczebność proletariatu i jego siła polityczna nie rośnie tak szybko jak przewidywał to Karol Marks. Natomiast rozwijają się „warstwy pośrednie”, które dziś określamy jako zatrudnionych w sferze usług. Dlatego w „programie radomskim” stwierdzono:

„Proletariat fabryczny i rolny nie jest już odosobniony w swojej zasadniczej walce ze starym ustrojem: zyskał naturalnego sojusznika w sile wszystkich mas ludowych”.

Tak więc socjaliści polscy stali na stanowisku, że obalenie kapitalizmu powinno być wynikiem walki „wszystkich mas ludowych”. To stanowisko jest też w aktualnym programie PPS i w propozycji PPS do programu polskiej lewicy.

III. Kryzys kulturalny

W tym rozdziale podjęto problemy kryzysu kultury i moralności.

W programie stwierdzono:

„Załamanie się społeczno-gospodarcze kapitalizmu musiało spowodować z kolei głęboki wstrząs w życiu kulturalnym społeczeństw. Klasy panujące, przegrane historycznie, niezdolne do opanowania grożącej im katastrofy, zatraciły zdolność zasilania kultury nowymi, pozytywnymi wartościami. Runęło wiele pojęć i pewników etycznych, które uchodziły za fundament moralności współczesnej.”.

Dziś, kiedy znów mamy systemowy kryzys kapitalizmu w jego neoliberalnej wersji, przytoczone oceny sfery kultury i moralności pozostają aktualne.

IV. Faszyzm

W tym rozdziale sformułowano wszechstronną i ciągle aktualną analizę faszyzmu. W 1937 roku faszyzm był poważnym problemem i w Europie i w Polsce. Przytoczę fragmenty tej analizy:

„Rozpaczliwe położenie ogólne stało się jednym z głównych źródeł prądu faszystowskiego. Faszyzm jest narzędziem w rękach oligarchii wielkokapitalistycznej, jest zarazem, jako ruch masowy, wyrazem buntu przeciwko otaczającej rzeczywistości.

Faszyzm reprezentuje najbardziej prymitywną, wulgarną ideologię nacjonalizmu, nienawiści rasowej oraz imperializmu, reprezentuje podniesione do setnej potęgi wszelkie objawy okrucieństw, sadyzmu, zdziczenia wżyciu kulturalnym gasnącego ustroju. Faszyzm unicestwia wolność i demokrację przy użyciu gwałtu. Klasa robotnicza, osłabiona od wewnątrz… nie zdołała w wielu krajach przeciwstawić prądowi faszystowskiemu skutecznego, czynnego oporu.

Oligarchia wielkokapitalistyczna, zmierzająca do podporządkowania sobie całkowicie aparatu państwowego, uważająca słusznie demokrację parlamentarną za przeszkodę zasadniczą na tej drodze, wzięła z punktu prądy faszystowskie pod swoje skrzydła opiekuńcze. Za kulisami sztabów faszystowskich umieściły się wielkie banki, koncerny przemysłowe, organizacje wielkich właścicieli ziemskich. Kapitał finansowy ujął z ukrycia ster we własne dłonie”.

Aktualnie w Polsce i w Europie faszyzm nie jest takim zagrożeniem jak w 1937 roku, ale nacjonalizmy są zagrożeniem.

V. Ruch socjalistyczny

PPS powinna tworzyć masowy ruch społeczny aby obalić kapitalizm. Cytuję z „programu radomskiego”:

„Stworzenie potężnego ruchu masowego jest drogą jedyną, wiodącą do celu (czyli do obalenia kapitalizmu). Ten ruch masowy ogarnąć musi wszystkie klasy i warstwy społeczne, których potrzeby i dążenia nie mogą być zaspokojone w ramach kapitalizmu, których pozycja w społeczeństwie jest obiektywnie antykapitalistyczna, chociaż świadomość zbiorowa nie zawsze nadąża za gorączkowym tempem rozwoju społecznego. W tym stanie rzeczy ruch socjalistyczny nie jest już ruchem wyłącznie lub prawie wyłącznie ruchem proletariackim”.

Dzisiejsza PPS też tak widzi ruch socjalistyczny.

VI. Rola proletariatu

Socjaliści widzieli i widzą rolę proletariatu inaczej niż komuniści. Nie dążą do dyktatury, a więc do dyktatury proletariatu także. W „programie radomskim” zapisano:

„Rola proletariatu uległa… pewnemu przeobrażeniu. Klasa robotnicza to dziś przede wszystkim awangarda wszelkich mas ludowych. Awangarda, nawykła – wskutek warunków życia i pracy – do zbiorowego, solidarnego wysiłku, do walk niesłychanie ofiarnych, do bohaterstwa w obronie wspólnej sprawy… w walce o to, kto zdobędzie dla swojej idei milionowe rzesze warstw pośrednich i zdeklasowanych… kto skupi przy sobie cały rozmach niezadowolenia i pragnienia zmiany, tkwiący głęboko we wszystkich społeczeństwach, rozstrzygnie energia i ofiarność proletariatu, klasy społecznej, która nie ma nic do stracenia, a wszystko ma do zdobycia. Solidarna wspólna akcja Polskiej Partii Socjalistycznej i klasowych związków zawodowych odgrywa tu rolę decydującą”.

VII. Rząd robotniczo-chłopski

Po przejęciu władzy w państwie socjaliści przewidywali utworzenie rządu robotniczo-chłopskiego. Trzeba pamiętać, że w 1937 roku ok. 80% obywateli polskich żyło i pracowało na wsi. Cytuję z programu:

„Rząd Robotniczo-Chłopski i objęcie przezeń pełni władzy w Państwie stanowi dla PPS warunek niezbędny dla spełnienia zadania naczelnego, tj. dla przebudowy społecznej w interesie mas pracujących. Zmiana ustroju nie dokona się inaczej niż pod kierunkiem planowej, konsekwentnej i bezwzględnie zdecydowanej polityki państwowej. Tylko silna władza państwowa może przełamać skutecznie opór ze strony klas dzisiaj panujących… Rząd Robotniczo – Chłopski, będąc wyrazicielem woli i interesów mas pracujących, zostanie stworzony na podstawach gwarantujących tym masom wpływ na losy państwa. Rząd ten po przełamaniu oporu sił reakcji i faszyzmu wszelkimi rozporządzalnymi środkami, gdyby nawet one musiały w okresie przejściowym przybrać charakter czasowej dyktatury, zapewni masom wolność i najszerszy samorząd… demokratyzację administracji państwowej, sądownictwa przez uzależnienie władz administracyjnych i sądowniczych od czynnika wyborczego. Rząd Robotniczo-chłopski może powstać tylko w wyniku masowej walki robotników i chłopów oraz przezwyciężenia w masach iluzji, że jakakolwiek siła potrafi w ramach ustroju kapitalistycznego poprawić ich los bez zupełnego odrzucenia i złamania władzy klas posiadających w Państwie”.

A więc z jednaj strony „przezwyciężenie w masach iluzji”, że ktoś ich wyzwoli spod władzy klas posiadających, z drugiej strony dopuszczenie przejściowej dyktatury! Te sformułowania świadczą chyba o realizmie uczestników Kongresu PPS w Radomiu.

VIII. Plan przebudowy (ustroju na socjalizm)

W „programie radomskim” ustalono, że:

„Plan przebudowy musi wychodzić z zasady:
a) obalenia raz na zawsze przywilejów klasowych szlachty, fabrykantów i bankierów;
b) wywłaszczenia bez odszkodowania wielkiej własności obszarniczej, łącznie z dobrami kościelnymi, i oddania ziemi tym, którzy na niej pracują – w myśl programu rolnego Partii;
c) wywłaszczenia i uspołecznienia wielkich warsztatów pracy i wielkiej własności w miastach, będącej dziś narzędziem wyzysku i niewoli mas pracujących;
d) złamania władzy kapitału finansowego nad życiem gospodarczym, szczególnie nad wymianą wewnętrzną i zewnętrzną; przejęcia agend kapitału finansowego przez władzę państwową z powołaniem do współodpowiedzialności i współkierownictwa w pierwszym rzędzie organizacji spółdzielczej konsumentów i producentów.

Zasadą naczelną organizacyjną planu przebudowy musi być udział wszystkich zorganizowanych i twórczych sił społeczeństwa pracującego i odrzucenie dotychczasowych form upaństwowienia warsztatów produkcji jako form uzależnienia mas robotniczych od aparatu urzędniczego państwa, a w konsekwencji nowego ujarzmienia i wyzysku."

A więc własność państwowa – tak, ale nie we władzy urzędników! Ten zapis chyba wynika z doświadczeń z władzą „sanacyjną”, kiedy urzędnicy państwowi działali jak właściciele przedsiębiorstw państwowych.

Podobne doświadczenia mamy z okresu PRL…

Następnie w „programie radomskim” przedstawiono przewidywane zmiany systemowe we wszystkich dziedzinach:
- przemysł
- handel
- komunikacja
- finanse
- ochrona pracy i ochrona zdrowia
- wolność sumienia
- oświata
- ustrój polityczny państwa i inne.

Przemysł, handel, komunikacja oraz finanse miały być uspołecznione – głównie przez ich upaństwowienie. Obywatelom i pracownikom państwo i zakłady pracy powinny zabezpieczyć darmową opiekę zdrowotną. Oświata wszystkich szczebli w socjalistycznym państwie jest darmowa, a na szczeblu podstawowym powszechna i obowiązkowa.

W proponowanym ustroju politycznym państwa, za „podwaliny państwowego ustroju politycznego” PPS uznaje:
- gwarancje praw jednostki, wolności prasy, stowarzyszeń i zgromadzeń,
- Przedstawicielstwo Ludowe powołane w drodze pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego i jego kontrola nad rządem,
- demokratyczny i z dużymi uprawnieniami samorząd terytorialny,
- rzeczywista niezależność wymiaru sprawiedliwości.

Można jednoznacznie stwierdzić, że wszystkie zmiany ustrojowe przewidywane w „programie radomskim” aby zastąpić kapitalizm systemem socjalistycznym zostały zrealizowane i ustawowo wprowadzone do ustroju Polski Ludowej w latach 1945 - 1948, kiedy Polską rządziła PPR i PPS-lewica. „Program radomski” został wówczas zrealizowany.

Po 1990 roku w Polsce znów został wprowadzony kapitalizm. Zmiany przewidywane w „programie radomskim”, a wprowadzone po wojnie odrzucono, cofnięto. Przywrócono władzę kapitału w Polsce. To jest podstawowy powód, że uchwalony w Radomiu w 1937 roku program PPS jest ciągle aktualny zarówno dla socjalistów jak dla całej polskiej lewicy społecznej i politycznej.

X X

Po 1990 roku społeczeństwo polskie, chyba zaskoczone gwałtownym burzeniem istniejącego ustroju i równie gwałtownym wprowadzaniem neoliberalnego kapitalizmu, poparło sojusz lewicy demokratycznej. W Sejmie większość miała lewica, która miała dążyć do demokratycznego socjalizmu w Polsce.

Niestety sojusz lewicy demokratycznej przekształcił się w partię Sojusz Lewicy Demokratycznej, która wbrew oczekiwaniom, dziarsko budowała i umacniała kapitalizm w Polsce. Nie tego oczekiwało społeczeństwo. SLD stopniowo tracił zaufanie i poparcie społeczne i po wyborach w 2015 roku nie ma już ani jednego reprezentanta w Sejmie.

Lewica jest dziś rozbita i zmarginalizowana. SLD i środowiska przy nim skupione nie są już reprezentantem interesów ludzi pracy, nie dążą do sprawiedliwości społecznej, a więc społeczeństwo nie traktuje ich jako lewicę społeczną czy polityczną. Ten stan się utrwala.

„Program radomski” wyznacza kierunek programowy nie tylko dla socjalistów ale dla całej polskiej lewicy.

<<< Powrót do "Aktualności >>>

"Gazeta Robotnicza" - Nr 30 z 1937 r., Numer Kongresowy

Prezentowany referat został wygłoszony na konferencji „Patriotyzm, Pacyfizm,
Socjalizm – idee Ignacego Daszyńskiego”

zorganizowanej przez
Polski Oddział Stowarzyszenia Kultury Europejskiej (SEC),
Stowarzyszenie im. Ignacego Daszyńskiego,
Katedrę Filozofii Instytutu Studiów nad Filozofią Słowiańską
Im. Św. Cyryla i Metodego WSM
w dniu 15 marca 2017 roku.

Zobacz poniżej prezentację zdjęć

z konferencji "Patriotyzm, Pacyfizm, Socjalizm -

Idee Ignacego Daszyńskiego,

która odbyła się w Domu Literatury w Warszawie

w dniu 15 marca 2017 r.: