REDAKTOR NACZELNY Przeglądu Politycznego, p. Wojciech Duda, poprosił mnie o ustosunkowanie się do tekstu dwojga naukowców z Ośrodka Studiów Wschodnich - Witolda Rodkiewicza i Jadwigi Rogoży - na temat konserwatywnej ideologii Władimira Putina [1]. Zgodziłem się na to w przekonaniu, że mogę to uczynić w zobiektywizowanej konwencji opisowej, nie narzucając nikomu moich własnych ocen, ale dążąc jednak do sprostowania wielu, drastycznych nieraz nieporozumień na temat poglądów i działań prezydenta Rosji, od wielu łat gorliwie upowszechnianych u nas przez główny nurt publicystyki politycznej i masowych mediów Swoiście polski kierunek tych zniekształceń, mający oczywiście pewne historyczne uzasadnienie, wyznaczony został przez wyolbrzymianie ciągłości dziejowej i wynikających stąd podobieństw między trzema „Rosjami”: imperium Romanowów, Rosją radziecką i Rosją postkomunistyczną. W lapidarnym skrócie ujął tę ciągłość tytuł klasycznego dzieła Jana Kucharzewskiego: Od białego caratu do czerwonego.

  1. W przeddzień przejęcia władzy z rąk prezydenta Borysa Jelcyna - co miało miejsce w ostatnim dniu 1999 roku, w obecności patriarchy Rosji, Putin ogłosił swoje ideowe credo pt.: Rosja na styku dwóch tysiącleci. Powołał się w nim na wartości, które uznał za rdzennie rosyjskie: tradycjonalizm, patriotyzm, kolektywizm, duch państwowy i sprawiedliwość społeczną. Interpretował je w duchu oświeconego konserwatyzmu, ceniącego normalność i stabilizację, przeciwstawiającego się „czasom zamętu”, w jakie wpędziły Rosję nieudane neoliberalne reformy, owocujące grabieżczą prywatyzacją majątku narodowego i bezprecedensową demodernizacją kraju, dramatycznym skróceniem średniej życia i przekształceniem co najmniej połowy ludności Federacji Rosyjskiej w nędzarzy, wegetujących poniżej poziomu życiowego minimum [2].
Realizację tego programu rozpoczęto od spraw najbardziej elementarnych: od wypłacenia zaległych poborów pracowniczych i świadczeń emerytalnych, które „liberalna” ekipa b. premiera Jegora Gajdara przeznaczała z lekkim sercem na koszta rzekomych reform. Temu właśnie zawdzięczał nowy prezydent lawinowo rosnące poparcie społeczne, które pozwoliło mu kontynuować dzieło „urynkowienia” rosyjskiej gospodarki. Z tym za-strzeżeniem, że obecnie miała to być nie Jelcynowska „katastrojka”, lecz rynek kontrolowany politycznie w interesie społecznym i państwowym.
Innymi słowy, początkowy program Putina był planem konserwatywnej modernizacji, odwołującym się w dużej mierze do silnej w Rosji tradycji oświeconego autorytaryzmu. Nawiązywał więc do rosyjskiej tradycji konserwatywnej w tym sensie, w jakim definiował ją znakomity znawca przedmiotu, Richard Pipes, uważający, że najważniejszym wyróżnikiem rosyjskiego konserwatyzmu była zawsze idea silnej władzy, zdolnej narzucać swą wolę spontanicznym siłom społecznym.
W Rosji istniała jednak również alternatywna tradycja konserwatyzmu wspólnotowego, reprezentowanego najpełniej przez dziewiętnastowiecznych klasyków slowianofilstwa (Iwan Kirejewski, Aleksiej Chomiakow i Konstantin Aksakow), przeciwstawiająca „organiczne” więzi moralnie i religijnie zintegrowanych wspólnot więziom zracjonalizowanym i czysto zewnętrznym, charakterystycznym dla indywidualistycznej kultury zatomizowanych społeczeństw Zachodu. I wreszcie, wprawdzie nieco na uboczu, obecny był również nurt liberalnego konserwatyzmu, lub raczej konserwatywnego liberalizmu, reprezentowany w najdoskonalszej postaci przez Borysa Cziczerina, łączącego konserwatywną, gradualistyczną wizję postępu z mocnym zaangażowaniem w liberalizm wolnorynkowy, ale podporządkowany suwerennemu panowaniu prawa. Na początku XXI wieku idee Cziczerina były jednak w Rosji mało znane, aczkolwiek w czasach Gorbaczowowskiej pieriestrojki przypomniane zostały przez kilku badaczy rosyjskiej tradycji liberalnej [3]. Dość silny był natomiast nurt konserwatywno-wspólnotowy, reprezentowany już w czasach Breżniewa przez środowisko tzw. „pisarzy wiejskich”, atakujących z dużym impetem deprawującą kulturę wielkich miast, z Moskwą i Leningradem włącznie, i przeciwstawiających tradycję rosyjskiego chłopstwa z gruntu niemoralnej cywilizacji zachodniej [4]. W odróżnieniu od klasycznego słowianofilstwa, idee głoszone przez tych pisarzy były jednak intelektualnie prymitywne i nie mogły liczyć na wsparcie w kręgach jako tako wykształconej i zmodernizowanej (choćby tylko na wzór radziecki) ludności miejskiej. Tym bardziej, że lata władzy radzieckiej zniszczyły tak potężny niegdyś wśród inteligencji rosyjskiej kult „wiejskiego ludu”; wieśniak rosyjski, kojarzony niegdyś z globalną religijnością prawosławną i egalitarnymi wartościami wspólnot gminnych, przekształcił się bowiem w stalinowskiego „człowieka z awansu”, czyli kulturalnego wandala, gotowego na zlecenie władzy niszczyć w Rosji kulturę zarówno europejską, jak narodową, a także samą inteligencję jako środowisko ludzi wykształconych [5].

  Nie było żadnych podstaw, aby kwestionować te sympatie niedawnego oficera KGB. Mimo to jednak zwolennicy prawosławnej monarchii byli wówczas nieufni. Organizacja pod nazwą „Polityczna narada prawosławna” proklamowała Rosję „ostatnią zaporą przed światowym złem”, a Putina uznała za liberała, „wilka w owczej skórze”.

Andrzej Walicki - 

[8] - Ideami Petrażyckiego interesował się również Putin. Podczas swych przyjazdów do Petersburga zwykł on odwiedzać Wydział Prawa Uniwersytetu Petersburskiego oraz dopytywać się o postępy podjętych tam prac nad krytyczną edycją dziel Petrażyckiego, podkreślając „ważność tego przedsięwzięcia dla krzewienia kultury prawnej w Rosji".