J.Pytel-PPS w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920 :: ignacydaszynskicom Daszyński Stowarzyszenie im Daszyńskiego daszynskistowarzyszenie Lewica stowarzyszeniedaszynski Ignacy Daszyński Stowarzyszenie Daszyńskiego Info PPS

PPS w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–1920

dr Jan Pytel

JAN PYTEL

POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA W WOJNIE

POLSKO-BOLSZEWICKIEJ
1919 – 1920

Podstawowym celem polskich socjalistów od chwili powstania PPS w 1892 r. była walka o niepodległe państwo i demokrację parlamentarną. Powyższy cel towarzyszył partii przez wiele lat. W rezolucji uchwalonej na XIV Zjeździe PPS zaboru rosyjskiego we wrześniu 1918 roku w obliczu zbliżającej się wolności stwierdzono, że „ … w każdej sytuacji politycznej proletariat polski w mieście i na wsi wytęży wszystkie siły by urzeczywistnić swoje cele narodowo - polityczne a więc usunąć z granic kraju wojska okupacyjne, dźwignąć zjednoczoną i niepodległą Republikę Ludową obejmującą wszystkie ziemie polskie, Republikę, w której kultura polska znajdzie warunki niezbędne do wszechstronnego rozwoju, a klasa robotnicza przystąpi do realizowania socjalistycznego programu społecznego.” Praktyczną realizacją powyższego programu było powstanie i działalność Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej na czele z socjalistami: Ignacym Daszyńskim w Lublinie w dniu z 6 na

7 listopada 1918 r. oraz 18 listopada 1918 r. w Warszawie, z Jędrzejem Moraczewskim.

16 stycznia 1919 roku rząd Moraczewskiego podał się do dymisji. Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa w okresie rozpoczynających się rokowań pokojowych w Paryżu, dostrzegając potrzebę konsolidacji wewnętrznej państwa, powołał na premiera rządu Ignacego Paderewskiego, cieszącego się dużym poparciem stronnictw prawicowo-zachowawczych wybitnego pianistę, obrońcę polskości i odzyskania niepodległości przez Polskę. W chwili odzyskania niepodległości polski ruch socjalistyczny, uznający program uchwalony na Kongresie Paryskim w 1892 r., składał się z trzech partii: PPS Królestwa Polskiego, PPSD Galicji i Śląska Cieszyńskiego oraz PPS zaboru pruskiego. W takiej sytuacji powstała pilna potrzeba jego zjednoczenia. Nastąpiło ono na Kongresie w dniach 27-28 kwietnia 1919 r. w Warszawie. Powstała nowa PPS. Socjaliści osłabieni dymisją rządu Moraczewskiego i niekorzystnymi dla nich wynikami wyborów do Sejmu Ustawodawczego w dniu 26 stycznia 1919 r., dzięki zjednoczeniu poczuli się mocniejsi. Nowa partia stając się partią masową o ogólnopolskim zasięgu przekroczyła 50 tysięcy członków.

Poczynając od listopada 1918 r. do grudnia 1922 r. funkcję Naczelnika Państwa sprawował Józef Piłsudski. Głównym jego celem było umocnienie państwa i poszerzenie jego granic , szczególnie na wschodzie w ramach programu federacyjnego. Dlatego w szybkim tempie budował silne, liczne wojsko kierując go do walki o tereny wschodnie. Poczynając od lutego aż do września 1919r. wojsko polskie systematycznie zajmowało tereny opuszczane przez armię niemiecką. Taką działalność Piłsudskiego aż do zdobycia 9 września 1919r. litewskiego Mińska popierały władze PPS. Dalszy pochód wojska polskiego na wschód wzbudzał obawę o wywołanie wojny prewencyjnej z Rosją Radziecką. Sukcesy polskiego oręża skłoniły carskiego gen. Antona Denikina ponoszącego porażki w walce z Bolszewicką Rosją do zwrócenia się do Piłsudskiego z prośbą o pomoc w wojnie. Piłsudski wysłał gen. Karnickiego z misją informacyjną do Denikina. Rozmowy nie powiodły się, gdyż strona polska odmówiła pomocy nie godząc się na warunki carskiego generała.

25 kwietnia 1920 roku Piłsudski wspólnie z ukraińskimi oddziałami Petlury rozpoczął ofensywę wojskową na Ukrainie. Wojsko polskie i ukraińskie nie napotykając poważniejszego oporu posuwały się szybko naprzód. 7 maja 1920 r. oddziały polskie i ukraińskie weszły do Kijowa. Akcja polsko-ukraińska z nieufnością została przyjęta przez ludność. Natomiast zdobycie Kijowa przyjęto entuzjastycznie w Polsce. Bardziej zróżnicowane były reakcje Zachodu. Pełnego poparcia udzieliła Polsce Francja, z mniejszym zaufaniem Anglia. PPS z zastrzeżeniem poparła wyprawę kijowską. !8 maja 1920 r. powrócił do Warszawy Józef Piłsudski. Został uroczyście powitany przez premiera Skulskiego a następnie przed kościołem Św. Aleksandra przez duchowieństwo i marszałka sejmu. Wieczorem w wyniku interwencji PPS Piłsudski powitany został ponownie również w Sejmie przez marszałka Trąmpczyńskiego. 21 maja 1920 r. odbył się w Warszawie XVII Kongres PPS. Głównym problemem obrad była sprawa udziału PPS w rządzie koalicyjnym.. Obok zwolenników udziału wystąpili zdecydowani przeciwnicy. W konsekwencji przegłosowano zgodę na wzięcie udziału w przyszłym koalicyjnym rządzie, choć z zastrzeżeniem, że tylko w wyjątkowych wypadkach. Ponadto w dyskusji kongresowej szeroko omawiano sprawę pokoju i wojny. Na początku czerwca bolszewicy rozpoczęli operacje zaczepne na Ukrainie. 10 czerwca 1920 r. wojska polskie opuściły Kijów. W pierwszych dniach lipca 1920r. na północno-zachodnim froncie Armia Czerwona pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego rozpoczęła ofensywę i w przyspieszonym tempie po zdobyciu Mińska, Wilna, Grodna i Pińska za cofającym się wojskiem polskim zbliżała się do Warszawy. Jednocześnie 4 Armia bolszewicka dotarła do Mławy i Płocka chcąc odciąć siły polskie od morza i połączyć się z Niemcami. Nad Polską zawisło niebezpieczeństwo. Po ustąpieniu gabinetu Leopolda Skulskiego 23 czerwca 1920 r. powstał rząd pozaparlamentarny Władysława Grabskiego.

1 lipca 1920 r. na wniosek nowego premiera powołano do życia Radę Obrony Państwa, rodzaj najwyższej władzy państwowej na czas wojny, działającej pod przewodnictwem Naczelnika Państwa. ROP składająca się z 19 członków posiadała władzę ustawodawczą i wykonawczą. W jej składzie przedstawicielem PPS został wybrany Norbert Barlicki. W zakres władzy Rady wchodziło „ decydowanie we wszystkich sprawach, związanych z prowadzeniem i zakończeniem wojny oraz zawarciem pokoju”

W Białymstoku 30 lipca 1920 r. powstał za zgodą władz radzieckich zalążek polskich władz rewolucyjnych pod kierownictwem Juliana Marchlewskiego- Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski /TKRP/.

Z inicjatywy Rady Obrony Państwa w drugiej połowie lipca utworzony został koalicyjny rząd obrony narodowej z premierem Wincentym Witosem i wicepremierem Ignacym Daszyńskim. Działalność PPS skupiała się na budowie i wzmocnieniu punktów oporu w Warszawie oraz na jak najszybszym rozpoczęciu rokowań pokojowych z rządem radzieckim. Jednocześnie skupiała się na wzmocnieniu polskich sił zbrojnych. W tym celu prowadziła akcję werbunkową do wojska. Wielu jej członków znalazło się na linii frontu, gdzie walcząc poległo w boju lub odniosło ciężkie rany. Wśród ochotników byli doświadczeni działacze partii, ministrowie pierwszego rządu polskiego- Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej. Jako przykład może służyć Aleksander Napiórkowski, działacz PPS w Łodzi, poseł do Sejmu Ustawodawczego, członek naczelnych władz PPS.13 lipca 1920 r. wstąpił do Wojska Polskiego w randze porucznika, 18 sierpnia 1920 r. ciężko ranny w czasie szarży szwadronu ułanów, którym dowodził, zmarł tego samego dnia. Po śmierci awansował do stopnia rotmistrza.

10 lipca 1920 r. powstał Wydział Wojskowy PPS, który bezpośrednio podlegał Centralnemu Komitetowi Wykonawczemu. Jego przewodniczącym był Tomasz Arciszewski, zaś członkami: Jędrzej Moraczewski, Aleksander Dębski, Rajmund Jaworowski, Marian Malinowski/Wojtek/, Aleksander Napiórkowski, Kazimierz Pużak, Julian Smulikowski, Tadeusz Szturm de Szturm, Zygmunt Żuławski. Większość z nich była osobami wojskowymi, w tym sześciu służyło w legionach podczas I wojny światowej.

Do podstawowych zadań Wydziału Wojskowego należało:
„a/ prowadzić werbunek ochotników do wojska celem obrony niepodległego bytu ojczyzny,
„b/ roztoczyć opiekę nad żołnierzem i jego rodziną,
„c/ tworzyć specjalne oddziały wojskowe w porozumieniu z władzami wojskowymi,
„d/podtrzymywać ducha w wojsku za pomocą odezw, pism i artykułów,
„e/ tworzyć związki strzeleckie, przygotowujące obronę kraju”.

Do realizacji zadań Wydział powołał swoich przedstawicieli przy Okręgowych Komitetach PPS. Ponadto w okręgach partyjnych tworzono Biura Werbunkowe. Na ochotników przyjmowano przede wszystkim członków PPS, poza tym członków Klasowych Związków Zawodowych i sympatyków PPS. Akcja werbunkowa PPS w Warszawie rozpoczęta została 11 lipca 1920 r. Zwerbowanych ochotników kierowano przede wszystkim do jednostek wojskowych –pułków legionowych i pułków POW, których bataliony zapasowe stacjonowały na terenie Dowództwa Okręgu Generalnego Warszawa.

Sieć organizacyjna Wydziału Wojskowego obejmowała prawie całą Polskę. W 27 okręgach partyjnych pełnomocnicy utworzyli okręgowe komisje. W Warszawie Biuro Werbunkowe PPS rozpoczęło pracę już 11 lipca 1920 r. Od polowy lipca do końca października w całym kraju zwerbowano ogółem 1643 osoby. W poszczególnych okręgach zwerbowano osób: 1/ Warszawa -311, 2/ Warszawa podmiejska -78, 3/ Lwów -430, 4/ Zagłębie Dąbrowskie -304, 5/ Częstochowa- 263, 6/Lublin – 4, 7/ Radomsko -33, 8/ Pabianice -75, 9/ Drohobycz-Glinik Mariampolski -56, 10/Inne miejscowości -19. Przeważającą większość zwerbowanych ochotników /1101 osób/ skierowano do 201 pułku piechoty POW w Jabłonnie, w którym dowodził płk Adam Koc. Pozostałych skierowano do batalionów zapasowych: 1 pułku piechoty legionów w Jabłonnie, 3 pułku piechoty legionów w Warszawie, 6 pułku piechoty legionów w Płocku. W pułkach zorganizowanych przez PPS zalecano żołnierzom przemawiać do przełożonych słowami „Towarzyszu komendancie”. Wydział Wojskowy PPS obok werbunku ochotników do wojska zajmował się organizowaniem grup wywiadowczych, oddziałów dywersyjnych i partyzanckich na tyłach Armii Czerwonej oraz tworzył tzw. Rezerwy robotnicze.

Z inicjatywy Rady Obrony Państwa zorganizowano Związek Obrony Ojczyzny /ZOO/. Zadaniem organizacji było tworzyć przy współudziale władz wojskowych oddziały partyzanckie do akcji dywersyjnych na tyłach Armii Czerwonej. Jej głównym komendantem był piłsudczyk Marian Zyndram-Kościałkowski. Przygotowania do powstania Związku odbyły się już w końcu lipca 1920 r. w lokalu „Robotnika” w Warszawie, w którym odbyła się narada członków PPS działających później w jego szeregach. Kierownictwo PPS postanowiło zasilić szeregi ZOO doświadczonymi członkami swej partii. PPS w ramach ZOO utworzyła kilka oddziałów dywersyjno-bojowych. W pierwszej połowie sierpnia Wydział Wojskowy w porozumieniu z Oddziałem II Naczelnego Dowództwa WP zorganizował kilka oddziałów dywersyjno-bojowych i wysłał je na tyły wojsk bolszewickich. W okręgu łódzkim PPS zorganizowała I Oddział Partyzancki ZOO liczący 46 osób, składający się przeważnie z ludzi w wieku od 26 do 35 lat, z czego przeważająca część nie służyła w wojsku. Wydział Wojskowy ponadto organizował grupy wywiadu wojskowego.

Związek Obrony Ojczyzny przygotowywał się również do działalności dywersyjnej na terenie Warszawy na wypadek zajęcia miasta przez wojska bolszewickie. Gromadził w tym celu broń. Taką broń odkryto na Ochocie w Warszawie we wrześniu 1920r, w miesiącu, w którym ZOO został rozwiązany.

W początkach sierpnia 1920 r. kierownictwo PPS powołało do życia na wzór istniejących Komitetów Obrony Narodowej Robotnicze Komitety Obrony. W ten sposób usiłowano przyciągać do akcji obrony organizacje polityczne i zawodowe klasy robotniczej nie znajdujące się pod wpływami PPS. Po powstaniu Robotniczych Komitetów Obrony Wydziały Wojskowe PPS zostały im podporządkowane jako Wydziały Wojskowe Robotniczych Komitetów Obrony. Robotnicze Komitety powstały tylko w niektórych miejscowościach – w Warszawie, Lublinie i w Płocku. Szczególnie aktywnie pracował utworzony 5 sierpnia z polecenia CKW PPS przez Warszawski OKR Robotniczy Komitet Obrony Warszawy. Jego przewodniczący –

A. Arciszewski, zastępca przewodniczącego K. Pużak, sekretarz- A. Szczypiorski, członkowie: K. Dobrowolski – przedstawiciel OKR Warszawy podmiejskiej, N. Barlicki – poseł na sejm, Z.Gardecki, R Jaworowski – przedstawiciele Warszawskiego OKR, J. Kwapiński – przedstawiciel Komisji Centralnej Związków Zawodowych, F. Perl – poseł na sejm,

B. Ziemięcki – przedstawiciel CKW PPS, W. Ziółkowski – przedstawiciel Klubu Radnych Socjalistycznych w Radzie Miejskiej, J. Żerkowski – przedstawiciel kooperatystów. W Lublinie utworzono Lubelski Komitet Obrony Kraju, w skład którego obok przedstawicieli PPS i organizacji powiązanych z PPS weszli przedstawiciele Narodowej Partii Robotniczej.

Wydział Wojskowy PPS w Warszawie przemianowany został na Wydział Wojskowy Robotniczego Komitetu Obrony Warszawy i 5 sierpnia 1920 r. rozpoczął werbunek ochotników do 1 Robotniczego Pułku Obrony Warszawy. Jego organizatorem był R. Jaworowski. W Warszawie powstało 6 Biur Werbunkowych, które w sierpniu zarejestrowały 1624 ochotników do tego pułku. W drugiej połowie sierpnia pułk ten przemianowany został na 202pp i po zwolnieniu ochotników nie podlegających poborowi- wysłano na front. Podobny oddział do obrony miasta tworzono również w Lublinie.

Robotniczy Komitet Obrony Warszawy, oprócz werbowania ochotników do wojska prowadził energiczną akcję propagandy, którą zajmował się Wydział Propagandy Komitetu. Jego propaganda skierowana była przeciwko Armii Czerwonej i Rosji Radzieckiej oraz komunistom. Zwalczano także agitację endecką skierowaną przeciwko Piłsudskiemu. Wydział Propagandy organizował wiece, wydał wiele odezw, plakatów i ulotek. Do połowy sierpnia nakład wszystkich wydawnictw wyniósł ponad 80 tys. egzemplarzy.

23 sierpnia zmieniono nazwę Komitetu Obrony na Robotniczy Komitet Obrony Niepodległości, który działał jeszcze do połowy października 1920 r.

Działalność Wydziału Wojskowego PPS i Robotniczych Komitetów Obrony głównie na odcinku propagandy pochłaniała sporo pieniędzy. Wydział Wojskowy początkowo korzystał tylko z pomocy CKW PPS. Lubelski Wojewódzki Komitet Obrony Państwa udzielił Wydziałowi Wojskowemu zapomogi w wysokości 50 tys. Mk. W niektórych miejscowościach członkowie PPS opodatkowali się specjalnie na fundusz Wydziału Wojskowego. Wydział Wojskowy uzyskał również pomoc finansową w wysokości ponad 8o tys. Mk na pokrycie kosztów akcji werbunkowej prowadzonej przez organizacje robotnicze PPS od Generalnego Inspektoratu Armii Ochotniczej, - instytucji opanowanej przez Narodową Demokrację zawzięcie zwalczającą PPS.

Oceniając werbunek przez PPS ochotników do wojska należy stwierdzić, że był on największy ze środowiska inteligenckiego, szczególnie młodzieży, mniejszy ze środowiska robotniczego, natomiast chłopi, mimo uchwalenia przez sejm ustawy o reformie rolnej w połowie sierpnia 1920 r. tylko w minimalnym stopniu uczestniczyli w zaciągu ochotników do wojska.

Wydarzenia w Polsce i wojna na terenach wschodnich były pilnie obserwowane przez opinię publiczną w zachodniej Europie. Wojskowe działania Piłsudskiego były krytykowane w ówczesnych środkach masowego przekazu oraz na wiecach i demonstracjach. Miało też miejsce zatrzymywanie transportów sprzętu wojskowego i broni przeznaczonej do Polski. Ruch protestu objął liczne masy ludzi. Tak na przykład w Anglii uczestniczyło w nim nawet 6 milionów osób. Potępiano PPS za czynny udział w wojnie. Bardzo ostro zareagował organ włoskiej partii socjalistycznej „Avanti”, który oskarżał PPS o zdradę socjalizmu, militaryzm i szowinizm. Do zaistniałej sytuacji ustosunkował się Piłsudski. Na jednym z posiedzeń Rady Obrony Państwa, na początku sierpnia, zwrócił uwagę przedstawicielowi PPS aby odpowiednio zareagować na postępowanie partii socjalistycznych zachodniej Europy. Członkowie centralnych władz PPS, I. Daszyński, H. Lieberman, T. Reger, udali się do państw zachodnio-europejskich, gdzie rozmawiali z przywódcami partii socjalistycznych próbując ich przekonać do złagodzenia krytycznej oceny działań władz polskich w prowadzeniu wojny na wschodzie. Działalność emisariuszy PPS w krajach zachodnich spowodowała pewną zmianę stanowiska partii socjalistycznych na Zachodzie, ale niektóre z nich nadal potępiały PPS. Krytyczny stosunek europejskich socjalistów do udziału PPS w ofensywie na Ukrainie i całej wojnie na wschodzie świadczy o złożoności ówczesnego ruchu socjalistycznego w Europie.

W bitwie o Warszawę armie Tuchaczewskiego poniosły klęskę i zmuszone zostały do odwrotu. Nastąpiła kontrofensywa wojska polskiego, w wyniku której w ciągu września i października znaczna część kresów wschodnich znalazła się ponownie pod władzą Polski. Żadna ze stron nie miała dostatecznych sił aby szalę zwycięstwa w wojnie przechylić na własną stronę. Społeczeństwo polskie pragnęło sprawiedliwego i demokratycznego pokoju. Toczące się od 17 sierpnia 1920 r. rokowania w Mińsku Litewskim po 3 tygodniach zostały przerwane i 2 września przeniesione do Rygi. 18 października 1920 r. o godzinie 24 na całym froncie nastąpiło przerwanie działań wojennych. Zakończona została trwająca 20 miesięcy wojna polsko-rosyjska. W końcu października 1920 r. w Krakowie odbył się wiec, na którym przyjęto rezolucję składającą hołd żołnierzowi polskiemu i Piłsudskiemu za bohaterską obronę wolności Polski i wyrażającą uznanie Daszyńskiemu za skuteczne zorganizowanie i przeprowadzenie dzieła obrony.

Rokowania pokojowe polsko-bolszewickie w Rydze trwały jeszcze 6 miesięcy po zawarciu rozejmu. 18 marca 1921 r. skończyły się podpisaniem traktatu pokojowego między Polską a Rosyjską i Ukraińską SRR.

L I T E R A T U R A:

1. A. Leinwand, Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919-1920, Warszawa 1964.
2. Powstanie II Rzeczypospolitej, wybór dokumentów 1886-1925, red. H. Janowska, T. Jędruszczak, Warszawa 1984.
3. J. Tomicki, Polska Partia Socjalistyczna 1892- 1948, Warszawa 1983.
4. St. Michałowski, PPS w okresie II Rzeczypospolitej – sukcesy i porażki. /w:/ Polska Partia Socjalistyczna . Dlaczego się nie udało?, pod. red. R. Spalka, Warszawa 2010.
5. W. Najdus, Ignacy Daszyński 1866-1936, Warszawa 1992.
6. J. Gołota, J. Moraczewski. Pierwszy premier II Rzeczypospolitej, Ostrołęka, 20O2.
7. I. Daszyński, Pamiętniki, t. I, Kraków 1925, t. II, Kraków 1926.
8. R. Stefanowski, PPS 1892 – 1982, Warszawa 1992.

Dr Jan Pytel

<<< Powrót do "Aktualności" >>>

Źródło 1. Mapa. Rzeczpospolita Polska w: l. 1918 – 1922, CARTE

Wojna polsko-bolszewicka 1920 r. w oczach Charlesa de Gaulle’a